AGAD TANTRA by Dr. SATISH SHINDADKAR (sites to read books for free .TXT) 📕

दिले गेल्यास त्याची लक्षणे viper snake bite प्रमाणे दिसून येतात.

आदिवासी बीज शुद्धी करून मौखिक रूपात संतती प्रतिबंधक म्हणून वापरतात.

मुखदुषिका, विस्फोट, विद्रधी इ. विकारात पत्रकल्कलेपन केले जाते तसेच श्‍वान दंश स्थानी पत्रकल्कलेपन करतात.

बीज मधुमेह व जीर्ण वृक्कविकारात वापरतात.

Mechanism of action :

त्वचेद्वारे Injection रूपात दिले गेलेले Abrin हे मुखाद्वारे सेवन केल्या गेलेल्या Abrin पेक्षा अधिक घातक असते.

Abrin हे शरीरातील प्रत्येक पेशीपर्यंत पोहोचते.  पेशींच्या बाह्य आवरणावर हल्ला करून आपला प्रभाव पाडते.  Abrin चे विषारी परीणाम यकृत, वृक्क आणि RBC प्रत्यक्ष हल्ला करून त्यांना विषाक्त बनवल्यामुळे जास्त प्रभावी ठरतात.

विषाक्तता लक्षणे :

शरीरात प्रवेशित होण्याचे मार्ग

1)         मुख

2)         नेत्र

3)         Sub cutaneous injection

अति धोकेदायक स्थिती :

जेव्हा गुंजा बीज चावून खाल्ले जातात.  तेव्हा ते अधिक घातक असतात.  कारण चावल्यामुळे बीजावरील कठीण आवरण फुटून विषारी तत्व लाळेसोबत मिश्रीत होऊन तात्काळ शोषले जाते.

जेव्हा गुंजाबीज अपरीपक्व - मऊ आवरणाचे असते तेव्हा देखील विषाक्त तत्व तात्काळ शोषले जाते.

आभुषण स्वरूपातील बीज गिळल्यासही धोका असतो.  कारण अशा बियांचे आवरण छिद्र केल्यामुळे खंडीत झालेले असते.

मुखाद्वारे सेवन केल्यास - विषाक्त चिन्ह व लक्षणे उशीराने आढळू शकतात.  अगदी काही तासांपासून तर काही दिवसांनंतर - मुख, अन्ननलिका यात दाह, हल्लास, छर्दी, रक्तज अतिसार, उदरकंप, नैराश्य, अतिनिद्रा, तंद्रा, आक्षेप, भ्रम, संन्यास, नेत्रगत रक्तस्त्राव, मूत्र, इ. लक्षणे आढळतात.

नेत्रसंपर्क :  किती मात्रेत अलीळप किंवा अन्य तत्व नेत्रात शिरले आहे.  त्यानुसार नेत्रलालीमा ते पूर्णत: दृष्टीनाशापर्यंत लक्षणे दिसतात.

Intravenous or subcutaneous administration symptoms are similar to oral but gastro intestinal symptoms are lesser.

There is severe inflammation at the injection site.

सामान्य विषाक्तता लक्षणे :

प्रमुख लक्षणांमध्ये हृल्लास, छर्दी अतिसार यामुळे होणारे dehydration तसेच आक्षेप व मूर्च्छा यांचा समावेश होतो.

Abrin प्रत्यक्ष वृक्काच्या पेशींवर हल्ला करून त्यांचे कार्य बंद करते.  तसेच dehydration चा देखील वृक्काच्या कार्यावर प्रभाव पडून वृक्क क्रिया बंद होतात आणि मृत्यू होऊ शकतो.

साधारणत: 5% मृत्यु होण्याची संभावना असते.  अनेक वेळेला 3-4 दिवसांनी लक्षणे दिसतात व मृत्यु 14 दिवसांपर्यंत केव्हाही वृक्क कि‘या बंद पडल्याने होऊ शकतो.

CNS वर प्रभाव - तंद्रा, आक्षेप, दृष्टीदोष, हस्तकंप, उदरकंप इ.

Abrin च्या क्षोभक क्रियेमुळे अन्नवह स्त्रोतसात तीव्र स्वरूपाचा शोथ, हृल्लास, छर्दी, अतिसार, उदरकंप इ. लक्षणे निर्माण होतात.

Liver damage can occur.  Serum billirubin level becomes high.

Hypoglycemia may occur.

Skin : Skin contact may cause irritation and dermatitis.

Haematological effects : Blood loss occur due to hemorrhage.

D.D.: Viper snake bite, Tetanus, Jaipal Poisoning etc.

चिकित्सा :

आयुर्वेदीक चिकित्सा :

तांदुळजा स्वरस + शर्करा

गोदुग्ध + शर्करा

 खर्जुर, द्राक्षा, चिंचा, आमलकी, यांचा स्वरस किंवा क्वाथ + मधु

आधुनिक चिकित्सा : प्रथमोपचार-

            मुखातील सर्व बीज कण निर्हरण करणे.

            छर्दी नसल्यास आमाशय धावन

            रूग्णास खुल्या हवेत बसवावे.

            नेत्रात गेले असल्यास स्वच्छ जलाने 10 मिनीटे नेत्रधावन करावे.

            कोणतेही लक्षण दिसत नसले तरी रूग्णास 2 आठवड्यांपर्यंत वैद्यकिय निरीक्षणाखाली ठेवावे.

Antidote : Antiabrin

अन्य लक्षणिक चिकित्सा करावी.  

प्रामुख्याने -

Hypotension असल्यास IV द्यावे.

Urine output 100 ml/hr असे Maintain करावे.

Post mortem findings :

Fragments of sui in wound.

Oedema at the site of injection.

Patches of ecchymosis under skin, pleura, pericardium, peritoneum.

Hermorrhagic patches on external and internal surface of organs.

Medicolegal importance :

Accidental poisoning in children due to attractive colour of seeds.

Used as cattle poinson, arrow poison.

Sui may be used for homicidal purpose.

Sui may be used as birth control pills in some tribes.

Sui - seeds are powdered, mixed with dhatura or opium, made into paste, worked into needles and hardened in sun.

भल्लातक (Semicarpus anacardium)

वर्गीकरण         आयुर्वेद            स्थावर वनस्पतीज विष

            उपविष (र.त.)

                   Modern - Irritant organic vegetable poison.

विषाक्त अंग     फल

विषारी तत्व      semicarpol, bhilavanol

औषधी मात्रा     तेल 3 ते 6 थेंब वर्धमान भल्लातक (रसायन विधीनुसार)

कल्प    भल्लातकासव, भल्लातक पर्पटी, संजीवनी वटी

मारक मात्रा       तेल : अनिश्‍चित परंतु 10 gm. निश्‍चित घातक,  चूर्ण : 5 gm.पेक्षा अधिक

मारक काल       12 ते 24 तास

भल्लातक युक्त औषधी सेवनकाळात आतपसेवन, उष्ण, तीक्ष्ण अन्नपान वर्ज्य करावे.

पित्तप्रकृती असणारे, मुख-आंत्र-आमाशय व्रण असणारे, तृष्णापीडीत, अनिद्राग्रस्त, स्वेदाधिक्य असणारे, सर्वांगदाह तसेच पित्तदोष प्रकुपित व्यक्तींनी भल्लातक कल्प सेवन करू नये.

आमवाताच्या प्रारंभिक अवस्थेत भल्लातक उत्तम आहे, परंतु याचा प्रयोग युवक व बलवानांमध्येच करावा.  जीर्ण आमवातात भल्लातकाचा विशेष उपयोग होत नाही.

भल्लातकाचा प्रत्यक्ष परिणाम मांसपेशींवर होत नसला तरी वातावाहिनींद्वारे मांसपेशींना उत्तेजना मिळते.  योग्य मात्रेत औषधरूपी भल्लातक सेवनाने मांसपेशींची आकुंचन प्रसरण क्रिया उत्तम होते.  WBC योग्य प्रमाणात वाढून शरीरातील विकृत स्वरूप ग्रंथी व अन्य वृद्धी नष्ट केल्या जातात.

विषाक्तता लक्षणे :

काही व्यक्तींना भल्लातकाच्या पुष्पित वृक्षाखाली झोपल्याने किंवा परागकणांच्या संपर्काने सर्वांगावर शोथ उत्पन्न होतो.

भल्लातक तैलाचा बाह्यत: त्वचेशी संपर्क आल्यास विस्फोट, दाह, कण्डू, शूल, ज्वर इत्यादी लक्षणे निर्माण होतात.

अभ्यंतरत: भल्लातक सेवनानंतर ते रक्तात तात्काळ शोषले जाते पण त्याचे उत्सर्जन हळूहळू होते.  त्यामुळे याचे अधिक मात्रेत सेवन हानिकारक ठरते.

पचन संस्थेत आमाशय आणि गुदनलिका या ठिकाणी याची क्रिया अधिक प्रबळ असते.  त्यामुळे गुदनलिकेला उत्तेजना मिळण्याने मलसंग्रह होत नाही.

त्वचेवर भल्लातकाचा प्रभाव तीव्र असतो, स्वेदावाटे जेव्हा भल्लातक विष उत्सर्जित होते त्यावेळी त्वचा उष्ण, आरक्त व कण्डुयुक्त बनते.

भल्लातक अतिसेवनाने वृक्कांना तीव्र उत्तेजना मिळते व मूत्राचे प्रमाण वाढते, काही काळानंतर वृक्कांना दौर्बल्य प्राप्त होऊन मूत्रोत्पत्ती कमी होते.  याची उत्तेजक क्रिया एवढी ती असते की, मूत्रगत रक्तस्त्राव होतो तसेच संपूर्ण मूत्रमार्गावर तीव्र दाह असतो.

मुख-कण्ठ-आमाशय व्रण शोथ, श्यावता, हृदयगती वाढणे, मूकता, संन्यास व अखेरीस मृत्यू येतो.

चिकित्सा :

आयुर्वेदीय चिकित्सा :

बाह्यत: प्रभावित भागास कोमट जलाने धावन करावे.  त्यावर घृत लेपन करावे.  तसेच आम्रहरिद्रा, शालिषष्टीक, दुर्वा एकत्र पाण्यात वाटून लेप करावा.  काळे तीळ, दूध, दही किंवा लोण्यामध्ये वाटून लेप करावा.  चंदनाचा लेप करावा.  काळेतीळ व कृष्णमृत्तिका यांचा लेपन करावे. कोथिंबीर, तण्डुलीयक कल्क, चिंचा पत्र कल्क लेपन करावे.

अभ्यंतरत: गोदूग्धपान, नारिकेल जल, चिंचापत्र स्वरस, तण्डुलीयक स्वरस इ. प्राशनास द्यावे.   नारिकेल तैल, तीळ तेल प्राशनास द्यावे.  मौक्तिक कामदुधा आवश्यकतेनुसार सेवन करावे.

आधुनिक :

For skin lesions: Wash with water & application of bland ointments.  Internally, Gastric lavage, Use of demulcents and symptomatic treatment

Post mortem appearances:

-           Blisters in mouth, throat & mucous membrane of stomach.

-           Fatty degeneration of liver.

-           Congestion & inflammation of mucous membrane of gastro intestinal tract.

-           Skin showing black vesicles with acrid serum.

Medicolegal Importance:

-           It is used as an abortion stick for criminal abortion.

-           For the purpose of vitriolage acrid juice is used.

-           Accidental posoning can occur when used for therapeutic purpose.

-           To fabricate an injury, especially conjuctivitis.

-           To mimic an artificial bruise the acrid juice is applied on skin.

 

 

 

स्नुही (Euphorbium nerifolia)

वर्गीकरण         आयुर्वेद            - स्थावर वनस्पतीज विष

            उपविष (र.त.)

                   Modern - Irritant Organic Vegetable Poison.

विषाक्त अंग     क्षीर

विषारी तत्व      Euphorbine, Euphol, Euphorbol, Taraxerol.

औषधी मात्रा     मुलचूर्ण 250 mg - 500 gm., क्षीर - 1/2 - 1 थेंब

कल्प                स्नुही क्षीर (चिंचापत्र स्वरस भावना देऊन शुद्धी केलेले क्षीर) मुलचूर्ण, क्षारसूत्र

मारक मात्रा       25 ते 30 मिली. क्षीर.

मारक काल       अनिश्‍चित.

चरकाचार्यांनी स्नुहीचे : अल्पकंटक स्नुही व बहु कंटक स्नुही हे दोन प्रकार वर्णन केले आहेत.  त्यापैकी बहुकंटक स्नुहीक्षीर तीव्र विरेचक आहे. स्नुहीचे अनेक प्रकार असून नेमका कोणता वापरावा याचे वर्णन आढळत नाही.  औषधी स्वरूपात स्नुहीक्षीर, पत्रस्वरस आणि मुलचूर्ण वापरले जातात.

औषधी उपयोग : क्षीराची योग्य शुद्धी करून वापर केल्यास - तीव्र रेचन, शूलघ्न, ग्रंथी, आध्मान, कुष्ठ, अर्श, शोथ, मेंदू, प्लीहा, पाण्डु, व्रणशोथ इ. व्याधी नष्ट करतो.

Mechanism of action: Euphorbine acts as local & systemic irritant.

विषाक्तता लक्षणे : क्षीराचा त्वचेशी संपर्क आल्यास विस्फोट उत्पन्न होतात.  पित्त प्रकृतीच्या व्यक्तींमध्ये स्थानिक व्रणशोथ उत्पन्न होऊ शकतो.

क्षीर नेत्रात गेल्यास नेत्राभिष्यंद व अंधत्व येऊ शकते.

अशुद्ध क्षीर किंवा अतिमात्रेत शुद्ध स्नुहीक्षीर सेवन केल्यास महास्त्रोतसामध्ये तीव्र क्षोभ उत्पन्न होतो. त्यामुळे छर्दी, तीव्र अतिसार होऊन शरीरातील जलांश कमी होतो व यामुळे आक्षेप व मूर्च्छा येऊन शेवटी मृत्यु ही लक्षणे दिसून येतात.

D.D. : अर्क विषबाधा, जलपाल विषबाधा, भल्लातक विषबाधा

चिकित्सा : 

आयुर्वेदिक चिकित्सा :

बाह्यत: चिंचा पत्र कल्क लेपन

अभ्यंतर: पित्तघ्न चिकीत्सा करावी.

उदा. शर्करा+शितल जल, शर्करा+ माहिष दुग्ध, मौक्तिक कामदुधा

आधुनिक चिकित्सा :

No Specific antidote :-

Hence symptomatic treatment should be given

Stomach wash - with warm water or K MnO4 solution.

Use demulcents like white yolk of egg, clarified butter etc.

Inj. Morphine 10 mg. im for pain relieving.

Use of stimulant drugs.

For collapse - i.v. fluids.

For convulsions - Inj. Dizepam.

Post Mortm findings:

Signs of gastrointestinal irritations.

Gangrenous patches in stomach.

Spleen is in rotten condition.

Medicolegal Importance:

It is used for purpose of criminal abortion.

Used very rarely for homicide.

Latex is applied on eyes & genitals for the punishment of adultery.

 

अर्क  (Calotropis Procera)

वर्गीकरण         आयुर्वेद - स्थावर वनस्पतीज विष

            उपविष (र.त.)

                        Modern - Irritant organic vegetable poison.

विषाक्त अंग     मूल, क्षीर

विषारी तत्व      Uscharin, Calatoxin, Calotropin, Calactin

Calotropis gigantia मध्ये Gigantin नामक अत्याधिक विषाक्त तत्व असते.

कल्प    अर्कादि वटी, अर्क तेल इ.

मारक मात्रा       अनिश्‍चित

मारक काल       अनिश्‍चित, अंदाजे 12 तास

Mechanism of action :

It acts as local, gastrointestinal & cerebrospinal irritant.

विषाक्तता लक्षणे : 

बाह्यत: त्वचेवर क्षीर लागल्यास आरक्त-स्फोटयुक्त पिटीका, दाह इत्यादी. नेत्रात क्षीर प्रवेशित झाल्यास नेत्रश्लेष्मा शोथ अथवा अंध्यत्व येऊ शकते.  

अभ्यंतरत: क्षीर सेवनाने मुख-गल- उदरदाह, तिक्तास्य, हृल्लास,छर्दी, अतिसार, नेत्रतारका विस्फारीत होणे, धनुर्वाताप्रमाणे आक्षेप आणि शेवटी मृत्यू.

मूलचूर्ण नस्याद्वारे प्रवेशित झाल्यास तात्काळ मृत्यू येऊ शकतो.

D.D. - Tetanus, poisoning due to euphorbium, bhilava.

चिकित्सा :

आयुवेर्दिक :

बाह्यत: त्वचेवर अर्कक्षीर लागल्यास पलाश नवपल्लव क्वाथाद्वारे धावन करावे.  तसेच पलाशपत्र कल्काने लेपन करावे.

अर्कक्षीर-पत्र-मूल सेवनाने विषाक्तता उत्पन्न झाल्यास पलाशपत्र क्वाथ पानार्थ द्यावे.

आधुनिक :

Externally skin is washed with soap and water and Eyes are washed with saline water.

Internaly stomach wash & symptomatic treatment.

Post mortem appearances :

Inflammation of GIT.

Froath at naustrils.

Acute ulcers in stomatch & perforation can be seen.

All the organs show congestion.

Medicoalegal Importance :

Used for criminal abortion, externaly as well as internally.

Used as cattle poision.

Used as arrow poision.

For infanticide it is mixed with milk or water.

Rarely used for suicide & homicide.

Used to produce artificial bruices to charge false claim.

 

लांगली (Gloriosa superba)

वर्गीकरण         आयुर्वेद            - स्थावर वनस्पतीज विष

            उपविष (भा.प्र.वर.त.)

            कंदविष (सुश्रुत)

            Modern - Irritant organic vegetable poison.

विषाक्त अंग     कंद

विषारी तत्व      Superbine, gloriocine, colchicine.

मारक मात्रा       अनिश्‍चित 

मारक काल       अनिश्‍चित 

Mechanism of action : It is CNS depresent uterine stimulant and spasmolytic.

विषाक्तता लक्षणे : मुख व गल प्रदेशी दाह, चिमचिमायन, हृल्लास, तीव्र छर्दी, अतिसार, उदरशूल, न्यूनरक्तचाप, आक्षेप, अत्यधिक प्रमाणात स्वेद व शेवटी मृत्यू ही लक्षणे दिसून येतात.

तीव्र विषाक्ततेमध्ये वृक्कक्रिया बंद पडणे, Haematological abnormalities, cardiotoxicity ही लक्षणे दिसतात.

D.D. : Oxytocin, Aconite poison.

चिकित्सा :

आयुर्वेद : लाक्षणिक चिकित्सा करावी.

आधुनिक : Gastric lavage, regulate blood pressure, monitor function of all vital organs, rest symptomatic treatment.

P.M. Appearances :

No specific findings are seen.

Medicolegal importance :

Poisoning is mostly accidental.

It is used for criminal abortion by introducing in vagina.

अश्वमार/करवीर (Nerium Odorum)

वर्गीकरण         आयुर्वेद            - स्थावर वनस्पतीज विष

            उपविष (भा.प्र. व र.त.)

            मूलविष (सुश्रुत)

                   Modern - Cardiac poison

विषाक्त अंग     सर्वांग, विशेषत: क्षीर

विषारी तत्व      श्‍वेत/रक्त करवीर - Nerin

            पीत करवीर - Thevetin, Oleandrin, Nerin

औषधी मात्रा     मूल 15 - 125 mg.

कल्प    करवीर मूल चूर्ण

मारक मात्रा       प्रौढ 15 gm- मूळ चूर्ण, 10-20 पत्र, नवजात बालक - 1 पत्र

मारक काल       अनिश्‍चित परंतु 3-36 तासापर्यंत

सुश्रुतचार्यांनी करवीर यास मूलविषात गणले असले तरी याचे सर्वच अंग विषाक्त आहेत.

शोभिवंत स्वरूपात लागवड करण्यात येणारी ही वनस्पती उष्ण प्रदेशात तसेच -10 अंश से. या तापमानात देखील जीवंत राहते.

याच्या 400 पेक्षा अधिक विविध प्रजातींचे नामकरण झाले असून प्रामुख्याने श्‍वेत, रक्त व पीत पुष्प असणाऱ्या जाती आढळतात.

करवीरास अश्‍वमार हा प्रचलित पर्याय आहे.  अश्‍व या बलवान प्राण्याला देखील मृत्यु आणण्यास करवीर पत्र कारणीभूत ठरते.  साधारणत: 100 gm शुष्क पत्र एका तरूण घोड्याला मृत्यु आणु शकतो.  शक्यतो कोणताही प्राणी करवीर पत्र सेवन करत नाही परंतु युद्धाच्यावेळी शत्रुद्वारे भुकेल्या अश्‍वांना मृत्यु आणण्यासाठी अन्य शुष्क गवतासोबत शुष्क करवीर पत्र एकत्र करून दिले जात असे.  करवीर पत्राचा रस मधुर असल्याने इतर शुष्क अन्नासोबत नकळत सेवन केले जाते आणि शत्रुचा उद्देश साध्य होत असे.

विषारी तत्व ही Cardiac Glycosides आहेत. Cardiac Glycosides नैसर्गीक असल्यामुळे त्यांची शरीरावर होणारी क्रिया हृदय संदर्भात फायद्याची व विषारी परिणामकारक अशी दोन्ही प्रकारची असते.  मुख्यत: क्षीरामध्येच ही तत्वे असतात आणि क्षीर हे सर्वांगव्याप्त असल्याने करवीराचे सर्वांग विषाक्त आहे.

करवीर मध्ये इतर अनेक विषाक्त तत्वे आहेत की, ज्यांचे संशोधन होणे बाकी असून ती तत्वे खुप घातक आहेत.

क्षीरांमध्ये असणारे Rosagenin नामक तत्वामुळे श्‍वासावरोध होतो.

वृक्ष शुष्क झाल्यानंतर देखील याची विषक्तता थोडी देखील कमी होत नाही त्याच्या कोणत्याही भागाचा धूर श्‍वसनमार्गाद्वारे शरीरात जाणे मृत्यूला आमंत्रण देणारे ठरते.

Mechanism of Action :

Glycoside nerin has digitals like action on the heart leading to cardiac failure.

विषाक्तता लक्षणे :

बाह्यता क्षीर त्वचेला लागल्यास Allergy, त्वकदुष्टी होऊ शकते.  नेत्रात गेल्यास Inflammation व Irritation होऊ शकते.

अभ्यंतरत: शरीरात विषप्रवेश झाल्यास Gastrointestinal व Cardiac effects दिसतात.

Gastrointestinal effects - Nausea, vomitting, excess salivation, abdominal pain and diarrhoea (With blood or without blood)

Cardiac effects - Irregular heart rate, extrimities may become pale and cold due to pure or irregular circulation.

या व्यतिरिक्त उछड वर देखील प्रभाव पडून drowsiness, tremors, shaking of the muscles, seizures, collapse, coma, death ही लक्षणे निर्माण होतात.

Convulsions are seen in muscles of limbs which are prominent on one side of limbs.  Later convulsions progress in tetanic.

D.D.:  Poisoning due to digitalis, tetanus.

चिकित्सा : आयुर्वेदानुसार  वमन त्यानंतर गोघृत पान

आधुनिक नुसार : Gastric lavage and then symptomatic treatment.

P.M. Findings :

Petechial hemorrhages on heart.

Congestion of viscera.

Medicolegal aspects :

Commonly used for suicide.

Commonly used for criminal abortion.

Commonly used as a cattle poison.

Rarely used in homicide.

Sometimes accidental poisoning may result as root is used for treatment of veneral diseases, cancer and ulcers.

 

5) दाहक विष  (Corrosives)

Sulphuric acid (H2So4)

Classification - Corrosive mineral acid poison.
Fatal dose - 10-15 ml.
Fatal period - 18-24 hrs. In