AGAD TANTRA by Dr. SATISH SHINDADKAR (sites to read books for free .TXT) 📕

AGAD TANTRA

१. अगदतंत्र परिचय

अगद + तंत्र

अगद तंत्र

अगद ---

१. औषधम (च.चि.३)

विषम ज्वरात दैवव्यपाश्रय चिकित्सा सांगतांना वर्णन आलेले आहे.

मणीनामोषधीनां च मंगल्यांनाविषस्यच  !

धारणादगदानां च सेवनात्र भवेज्ज्वरः ‼

अर्थ- अत्तम मणि किंवा औषधी, मागलिक द्रव्य आणि विष तसेच अगद धारण केल्याने रोगी विषम ज्वरापासून मुक्त होतो.

२. अगदत्व च युक्तस्य गदानामपुनर्भवात ! (काश्यप)

अर्थ - गद म्हणजे रोग, याला म्हणजे रोगाला पुन्हा जे होऊ देत नाही ते अगद म्हणजे औषध.

३. चरक चिकित्सा ९ - अगद म्हणजे विषहर औषध

४. धन्वंतरी निघंटु - कुष्ठ (कोष्ठकोळिंजन) वनस्पती

५. चर चिकित्सा १ - अरोगम / निरोगी

तंत्र ---

१. अष्टांगहृदय सूत्र १ = शास्त्रम

२. तंत्रमितरेतराभिसम्बध्दस्य अर्थसमुहस्योपदेशः शास्त्रम ‼ (चरक विमान ८)

अर्थ - परस्पर संबद्ध अर्थ समुदायाचा उपदेश म्हणजे शास्त्र.

३. चरक सूत्र ३० = आयुर्वेद

४. चिकित्सांगाभूतं कर्म उपक्रम ‼ (च. सू. २४)

उपचाराचे अंगभूत कर्म, चिकित्सेसाठी करावयाचे कर्म किंवा उपक्रम म्हणजे तंत्र.

५. त्रायते शरीरमनेन इति तंत्रम शास्त्रचिकित्सा च‼ (सु. उ. डल्हण)

ज्याने शरीर तारले जाते ते तंत्र / शास्त्र / चिकित्सा.

६ वायुस्तंत्रयंत्रधरः ….. चरक सू. १२

तंत्र = शरीर

अगद तंत्र -----

अगदतंत्र नाम सर्प किट लुतामुषकादिष्ट विषव्यंजनार्थ विविधविषसंयोगोपशमनार्थंम च ‼ (सु. सू. १)

ज्यामध्ये सर्प, किट, लुता, मुषक आदि जंगम विषारी प्रण्यांचे दंश व त्याने उत्पन्न होणारी लक्षणे, त्यांची चिकित्साआणि इतर स्थावर व जंगम विषारी पदार्थ, विविध संयोगाने निर्माण होणा-या विषाने शरीरात उत्पन्न होणारी लक्षणे व त्या विसःआचे शमन वर्णन केले आहे त्यास अगदतंत्र असे म्हणतात.

विषतंत्र / अगदतंत्र / Toxicology ---

The study of the symptoms, mechanisms, treatment and diagnosis of biological poisoning is known as toxicology.

विष ---

देहं प्रविश्य यद द्रव्यं दूषयित्वा रसादिकान !

स्वास्थ्यं प्राणहरं च स्यात तद द्रव्यं विषमुच्यते ‼

अर्थ - जो पदार्थ शरीरात प्रवेशीत होताच रसादि धातुंना दूषित करुनस्वास्थ्य नष्ट करतो आणि अथवा प्राणनाश करतो त्याला विष असे म्हणतात.

Poison:

Poisons are substances that can cause injury, illness or death to ogranisms, usually by chemical reaction or other activity on the molecular scale, when a sufficient quantity is present.

विष - विष म्हणजे असा पदार्थ की ज्याच्या विशिष्ट मात्रेतील सेवनाने सजीवांमध्ये काही रासायनिक क्रिया घडून येतात आणि शरिरात जखमा, आजारपण किंवा मृत्यु देखील येऊ शकतो.

Poison:

Poisons are substances that can cause injury, illness or death to ogranisms, usually by chemical reaction or other activity on the molecular scale, when a sufficient quantity is present.

विष म्हणजे असा पदार्थ की ज्याच्या विशिष्ट मात्रेत सेवनाने सजीवांमध्ये काही रासायनिक क्रिया घडून येतात किंवा शरीरात जखमा, आजारपण किंवा मृत्यू देखील येऊ शकतो.

Poison आणि Toxin हे दोनही पर्याय आहेत तर सर्प विषाला Venom म्हणतात.  प्रामुख्याने Poison म्हणजे असे पदार्थ जे त्वचा, आंत्र, मुख इ. द्वारे शरीरात शोषले जातात तर Venom म्हणजे असे विष की जे शरीरात बाहेरून टोचले जाते.  Venom शब्द Veins म्हणजे शिरा / रक्तवाहिनी यावरून बनला आहे म्हणजे असा पदार्थ की जो आपल्या शरीरात बाह्य त्वचेवरून टोचून ज्याचा संपर्क रक्तवाहिनी सोबत येतो ते Venom होय.

सर्व सामान्य विष :

1) कॅन्सर निर्माण करणारे पदार्थ उदा. कृत्रिम गोडी आणणारे द्रव्य, तंबाखु इ.

2) नेहमी नेहमी खुप वेळ Ultraviolet raysचा वापर शरीरावर करणे किंवा X rays चा नित्य वापर.

3) प्रदुषण निर्माण करणारे सर्व उदा. धुर, रसायन इ. हे विषारी असतात, हे मृत्यु आणणारे नसले तरी अन्य आघात शरीरावर पोहोचवितात.

4) धातु, वनस्पती इ. विष.

विषाचा उपयोग :

विषाचा उपयोग कोणत्याही वयाच्या सजीवांमध्ये केला जातो जसे विश्वासघाताने खुन, आत्महत्या आणि देहदंड इ. देहदंडसाठी पुर्वी विषाचा प्रयोग केला जात होता आता फाशी दिली जाते.

जीव शास्त्रीय दृष्ट्या विषाक्तता:

Acute poisoning म्हणजे अशी विषाक्तता की त्याचा शरीरावर अत्यल्प काळात किंवा एकदाच वापर झाल्यास परीणाम होतो.

Chronic poisoning म्हणजे अशी विषाक्तता की ज्याचा शरीरावर खुप वेळे पासून आणि अनेक वेळा वापर होऊन देखील तात्काळ कोणतीच लक्षणे उत्पन्न होत नाही.  पुढे रूग्णाला अस्वस्थ, आजारी असल्या सारखे वाटते, पुढे खरोखरच व्याधी जडतात उदा. पारद, शिसे, तंबाखु विषाक्तता इ.

प्रत्यक्ष विष / Direct poison आणि अप्रत्यक्ष विष / Indirect poison :

विषाचा संपर्क किंवा शोषण तात्काळ मृत्यू आणू शकतो किंवा शरीर दुर्बल करू शकतो.  श्वसनाद्वारे,  मुखाद्वारे, intravenous, intramuscular,, त्वचेच्या संपर्काने, गुदावाटे विषारी द्रव्ये शरीरात प्रवेशीत होऊ शकतात, हे प्रत्यक्ष विष / Direct poison झाले तर अप्रत्यक्ष विष / Indirect poison देखील होऊ शकते.  जसे उदा. Wood alcohol किंवा Methanol हे विषारी नाही परंतु हे जेव्हा यकृतात पोहोचते तेव्हा त्यात रासायनिक कि‘या घडून येते व विषारी फॉर्मिक एसिड बनते.   कित्येक औषधांचे सुक्ष्म रासायनिक घटक यकृतात जाताच toxic होतात.  प्रत्येक व्यक्तीच्या Genetic variability मुळे यकृतात काही औषधांचे घटक toxic होऊ शकतात.

लहान मुलांमधील विषक्तता = हेतु :

1) लहान मुलांमध्ये विष हे अपघाती मृत्यूचे एक प्रमुख कारण आहे.

2) पाच वर्षाखालील मुलांना विष अधिक घातक असते.

3) अपघाती विष सेवन हे सर्वसामान्यत: पाच वर्षा खालील मुलांमध्ये आढळते.

4) लहान मुलांचे दैनंदिन कामकाज बिघडल्यास विषाक्ततेचे प्रमाण वाढते उदा. सुट्टीत बाहेर गावी फिरायला गेल्यास, जंगलात गेल्यास इ.

5) सर्व विषारी द्रव्ये लहान मुलांपासून दूर, उंच, कुलुप बंद ठेवल्यास किंवा त्यावर लेबल लावल्यास विषाक्तता टाळता येते.

6) लहान मुलांसमोर शक्यतो कोणते ही औषध घेऊ नये.

7) तारूण्यात होणार्‍या विषाक्त घटना आत्महत्या असू शकतात किंवा माहित नसणार्‍या औषधांना, अनुभव रूपात, विशिष्ट हेतुसाठी सेवन केले जातात.

8) आई वडिलांनी विषारी द्रव्यांची व त्यावर करण्यात येणाऱ्या प्रथमोपचाराची माहिती करून घेतल्यास अनेक मृत्यु कमी करता येतील.

सामान्य प्राथमिक चिकित्सा :

1) रूग्णाला श्‍वासाचा अवरोध होत असल्यास प्रथम स्वच्छ हवेशीर जागी हलवावे.

2) जर रूग्णाची त्वचा विषाक्ततेने प्रभावित झालेली असेल तर रूग्णाचे कपडे काढून पूर्ण त्वचा धुवून काढावी.  जर कोरड्या चुर्णाद्वारे विषाक्तता झाली असेल तर धुणे टाळावे.

3) जर डोळ्यात विष बाधा झाली असेल तर 15 मिनिटे तरी स्वच्छ पाण्याने डोळे धुवावेत.

4) रूग्णाला शांत राहु द्यावे.

5) तात्काळ रूग्णास रूग्णालयात हलवावे.

2. विष वर्गीकरण

आयुर्वेदानुसार -

1) चरक व सुश्रुत संहिता :

स्थावर व जंगम

2) वाग्भट

१) प्राकृतिक : स्थावर आणि जंगम

२) कृत्रिम :

3) काश्यप व भावप्रकाश

१) अकृत्रिम : स्थावर आणि जंगम

२) कृत्रिम : दूषीविष आणि गरविष

4) शारंगधर :

स्थावर : वत्सनाभ - जंगम - कृत्रिम

5) रसतरंगिणी :

स्थावर - जंगम

विष    उपविष

आधुनिक मतानुसार : Poisons can be classified as -

1)      Based on the type of action.

2)      Medicolegal classification.

1)      Classification based on the type of action.

  i         Corrosives (दाहक विष) 

                                    Acids                                                                Alkalies

                                Inorganic                                                             Hydroxides

                                Organic                                                               Carbonates

                                Vegetable

  ii      Irritants (क्षोभक विष )              

                      Inorganic                                            Organic                                    Mechanical

                      Non metals                                        Vegetable

                      metals                                                 animal

 

   iii    Neurotics (वातनाडी संस्थान प्रभावक)

          Cerebral                                   Spinal                  Peripheral

          Narcotic (निद्राकर)                      Excitants

          Inerbrients (मादक)                   Depressants

          Deleriants (प्रलापक)

4 Cardiac poisons.

5 Respiratory poisons

6 Miscellaneous

2) Medicolegal classification

Suicidal

Homicidal

Accidental

Stupefying

Abortifacient

Cattle poison

Arrow poison

विष गुण

चरक

सुश्रुत

शारंगधर

लघु

लघु

व्यवायी

रूक्ष

रूक्ष

विकासी

आशु

सूक्ष्म

सूक्ष्म

विशद

विशद

छेदी

व्यवायी

व्यवायी

मदावह

तीक्ष्ण

तीक्ष्ण

आग्नेय

विकासी

विकासी

जीवितहर

सूक्ष्म

सूक्ष्म

योगवाही

उष्ण

उष्ण

 

अनिर्देश्यरस

अपाकी

 

वृद्ध वाग्भटांनी चरक व सुश्रुत या दोघांचे मिळून एकूण 11 गुण सांगितले आहेत.  सर्व प्रकारच्या म्हणजे स्थावर, जंगम आणि कृत्रिम विषांमध्ये हे गुण आढळतात.  ज्या विषांमध्ये या गुणांची संख्या अधिक ते अतिघातक असतात.  

विषाचे गुण हे ओजाच्या गुणांच्या विपरीत असतात.  तसेच मद्याच्या गुणांसमान असतात.

विष

 मद्य

 ओज

लघु

  लघु

  गुरू

  उष्ण 

  उष्ण

  शीत

  तीक्ष्ण

  तीक्ष्ण

  मृदु

  आशु

  आशुगामी

  प्रसन्न

 सूक्ष्म

 सूक्ष्म

 बहल

 अनिर्देश्यरस

 अम्ल

 मधुर

 व्यवायी

 व्यवायी

 स्थिर

 विकासी 

 विकासी

 श्लक्ष्ण

 विशद

 विशद

 पिच्छिल

 रूक्ष

 रूक्ष

 स्निग्ध

विष योनि :

चरक चिकित्सास्थान 23 नुसार स्थावर व जंगम या दोन विषाच्या योनी आहेत.

विष अधिष्ठान :

स्थावर विषाची 10 तर जंगम विषाची 16 अधिष्ठाने सुश्रुतांनी कल्पस्थान 3 मध्ये सांगितलेले आहे.

स्थावर विष अधिष्ठान :

मूल, पत्र, फल, पुष्प, त्वचा, क्षीर, सार, निर्यास, धातु, कंद

जंगम विष अधिष्ठान :

दृष्टी, मूत्र, आर्तव, तुण्डस्थि, नि:श्वास, पुरीष, मुख, पित्त, दंष्ट्रा, शुक्र, संदंश, शुक्र, नख, लाला, विशर्धित, शव.

विष गती :

च. चि. अध्याय 23 नुसार जंगम विषाचा शरीराशी संपर्क आला असता विषगती ऊर्ध्वंग होते.  तर स्थावर विषसंपर्क झाल्यास अधोग गती होते.

विष प्राणहरण क्रिया :

अ.सं.उत्तरस्थान 40 नुसार, विषाचा शरीरात प्रवेश झाल्यावर सर्वप्रथम रक्त दूषित होते.  यानंतर वात, पित्त व कफ या तिनही दोषांना आणि सर्व आशयांना एकाच वेळी दूषित करून हृदयात प्रवेशित होते व मृत्यूचे कारण ठरते.

विष वेग :

रसादी 7 धातू आणि प्रत्येक धातुंमध्ये एक-एक कला असते.  क्रमाक्रमाने विषाचा या धातुंमध्ये प्रवेश होतो.  एका धातूमधून दुसऱ्या धातूत जात असताना मध्ये असणाऱ्या कलेद्वारे विषाला मार्गक्रमण करावे लागते.

विष एका धातूतून दुसऱ्या धातूत प्रवेशित होताना त्या धातूस दूषित करते तेव्हा विषाचा एक वेग निर्माण होतो आणि त्या धातूच्या संबंधित लक्षणे उत्पन्न होतात.  

रसधातूपासून प्रारंभ होऊन ओजापर्यंत 7 कलांना पार करावे लागत असल्यामुळे सुश्रुत आणि वाग्भट यांनी विषाचे सात वेग मानले आहेत.  

चरकाचार्यांनी मृत्यू हा अंतिम वेग मानून विषवेग संख्या 8 गणली आहे.

चरकाचार्यांनी पशुंमध्ये 4 तर पक्ष्यांमध्ये 3 विषवेग मानले आहेत. 

वेगान्तर :

सुश्रुत कल्पस्थान अध्याय 4 नुसार, वायुच्या प्रेरणेने एका धातुमधून दुसऱ्या धातूमध्ये विषाचा प्रवेश होतो, त्यावेळी या धातूच्या मध्ये स्थित असणाऱ्या कलेस पार करण्यासाठी जो वेळ लागतो त्यास वेगांतर असे म्हणतात.

स्थावर विष शरीर कसे व्यापते याचे वर्णन त्याचे वेग व त्यामध्ये उत्पन्न होणाऱ्या लक्षणानुसार केले आहे.  सुश्रृत व अष्टांगहृदयाने (अ.हृ.उत्तर 40) सात वेग वर्णन केले आहेत तर चरकाने आठ वेग वर्णन केले आहेत. (च.चि. 26/17-20)

 अ.क्र.

 चरक

 सुश्रुत

 अष्टांगहृदय

 1

 रसदुष्टी, तृष्णा, मोह, दंतहर्ष, लालाप्रसेक

 रक्त दुष्ट होते.

 श्याव जिव्हा, जिव्हा गौरव, मूर्च्छा, भिती, छर्दि, ग्लानी इ.

 2

 रक्तदुष्टी, वैवर्ण्य, भ्रम,वेपुथ,मूर्च्छा,शोथ, कोठ

 सर्वांग शोथ येतो.

 कंप,शैथिल्य,दाह,गल शूल आमाशयात विष गेल्यावर उर:शूल, हृदय शूल.

 3

 मांसदुष्टी- त्वचा कण्डु, मंडल कुष्ठ व शोथ

 सर्वांग चिमचिमायन, वेदना

 तालुशोष, तीव्र आमाशय शूल, नेत्रवैवर्ण्य हरीतवर्ण व नेत्रशोथ

 4

 वातादि दोषदुष्टी, छर्दि, दाह, अंगमर्द, मूर्च्छा

 ज्वर आणि मूर्च्छा

 पक्वाशय-आमाशय शूल, कास,हिक्का,आंत्रकूजन, शिरोगौरव

 5

 निलावभासता, क्वचित तम: प्रवेश

 पांडु, जिव्हाशोथ

 कफस्त्राव,वैवर्ण्य लघुसन्धि शूल, त्रिदोष प्रकोप,पक्वाशय शूल

 6

 हिक्का

 हृदयशूल

 तीव्र अतिसार होऊन बुद्धी व प्राणनाश होण्यास सुरूवात

 7

 स्कंध शूल

 मृत्यू

 स्कंध-पृष्ठ-कटी शूल

 8

 मृत्यू

 

 

विष प्रवेश मार्ग :

विषाचा शरीरात प्रवेश पुढील मार्गांनी होऊ शकतो. सुश्रुत कल्पस्थान अध्याय 1 नुसार -

भोजन, पेयपदार्थ, दंतकाष्ठ, अभ्यंगासाठीचे तेल-उटणे, स्नानाचे जल, औषधी क्वाथ, कंगवे, वस्त्र, पादत्राणे, आसन, नस्य, धूमपान, नेत्रांजन, इत्यादींद्वारे विषाचा शरीरात प्रवेश होऊ शकतो.

आधुनिक शास्त्रानुसार :

बाह्यत: त्वचा मार्ग, व्रण तसेच सूचीवेधाद्वारे (IM, IV, SC) विष शरीरात प्रविष्ट होते.

वातावरणातील विविध विषाक्त धूर, गॅसेस हे श्वसन मार्गाने शरीरात प्रवेशित होऊन विषाक्त लक्षणे निर्माण करतात.

विषाचे मुख्य प्रवेशद्वार हे मुख असून अन्य गौण प्रवेशद्वारांमध्ये गुद, योनी, मुत्रमार्ग, नेत्र, कर्ण, व नाभी यांचा समावेश होतो.  

काही विषद्रव्ये ही जिव्हेच्या खाली ठेऊन प्रविष्ठ केली जातात.

विष उत्सर्जन मार्ग :

विषाचा शरिरात प्रवेश झाल्यानंतर शरीराद्वारे आत्मरक्षणार्थ, विष नि:सरणाची क्रिया सुरू होते.  उदा. मुखाद्वारे विषप्रवेश झाल्यास तात्काळ छर्दी, अतिसार किंवा दोनही द्वारे विषाचे निर्हरण करण्याचा शरीराचा प्रयत्न असतो.  

विषाच्या व्यवायी व विकासी गुणांमुळे अनेक वेळा छर्दी, अतिसार व्यतिरीक्त त्वचेद्वारे (स्वेद), मूत्राद्वारे, स्तन्याद्वारे देखील उत्सर्जन होत असते.

अनेक वेळा काही विषे आपल्या मूळ रूपात शरीरात संचित होतात.  तर काहींमध्ये रासायनीक किंवा जीवरासायनिक परिवर्तन होऊन यकृत, वृक्क, त्वचा, वसा, केश, नख, अस्थि, इत्यादीमध्ये संचित होतात.

विषक्रिया (Action Of Poison) :

The action of poison may be -

Local action :  It occurs at local site of contact e.g. tingling and numbness with aconite.

Remote Action :  It occurs at the site away from the site of contact i.e. poisoning occurs at a remote site, after absorption of the poison.

Remote action may be -

Specific : i.e. a particular part of body is involved.  e.g. strychnine on spinal cord.

Non specific - No particular organ involved- e.g. shock with corrosives.

Local & Remote action :  The poison has both actions i.e. local at site of contact & remote action after its absorption.  e.g. snake venom- local action at site of bite & remote depending upon type of snake.

General action : There is generalised involvement of whole body. e.g. Arsenic, Barbiturates etc.

विष क्रिया प्रभावित करणारे घटक :

1) विषमात्रा (Dose)

2) विषाचे स्वरूप (Form of poison)

Physical state

Chemical combination

Mechanical combination

3) प्रयोग विधी (Route of administration)

Effect of route

Effect of change of route

4) शारीर-मानस अवस्था : (General condition of body) प्रकृती

Age

Diseased conditions

Effect of sleep

मादकता

5) देश-काल (Physical environment)

विष मात्रा :

विषाक्तता उत्पन्न करण्यासाठी मात्रेचे विशेष महत्व आहे.  विषाची अल्प मात्रा निष्प्रभावी किंवा अल्प प्रभावी आणि विषाची अधिक मात्रा अत्यंत घातक असते.  परंतु सर्वच ठिकाणी हा नियम लागु पडत नाही.

याबाबतीत पुढील अपवाद आहेत. 

1) सवय (Habit) सात्म्य (Tolerance) :

अनेक द्रव्ये थोड्या, थोड्या प्रमाणात दीर्घकाळ घेतल्याने सात्म्य होतात.  जसे ताम्रपत्र, अफिम, मद्य इ. ज्या व्यक्तींना एखाद्या विषद्रव्याची सात्म्यता असते, त्या व्यक्तींमध्ये त्या विषद्रव्याचे विषाक्त परिणाम इतरांप्रमाणे दिसून येत नाहीत, त्यासाठी अत्यधिक मात्रेची गरज असते.  

2) (Idiosyncracy) सहज असात्म्यता :

काही व्यक्ती काही द्रव्यांबद्दल जन्मत: असात्मता असतात.  अशा व्यक्तींना असात्म्य असणारे द्रव्य अल्पमात्रेत दिले तरी मृत्यूसारखे गंभीर परिणाम दिसू शकतात.  उदा. चणाडाळ, अंडी, दूध , मासे, परागकण इत्यादी.

3) अर्जित असात्म्यता (Allergy):

काही व्यक्तींना काही द्रव्यांबद्दल अर्जित असात्म्यता असते.  अशा व्यक्तींमध्ये असात्म्य असणारे द्रव्य अल्पमात्रेत दिले असता Antibodies तयार होतात.  आणि मृत्युसारखे गंभीर परिणाम दिसू शकतात. उदा. Peniclin, antisnake venom.

4) संयोग (Synergism) :

दोन द्रव्ये एका विशिष्ठ प्रमाणात एकत्र करून सेवन केल्यास विषाक्त लक्षणे निर्माण करतात.  जसे, मधु व घृत हे दोनही समान मात्रेत एकत्र करून सेवन केल्यास विषस्वरूप असतात.  तर वेगवेगळे सेवन केले तर आहार रूपी असतात. 

5) पृथक प्रभावी मात्रा (Differently affecting doses) :

वेगवेगळ्या मात्रेत सेवन केलेले एकच विषद्रव्य वेगवेगळी लक्षणे निर्माण करू शकते.

उदा- Arsenic अत्याधिक मात्रेत सेवन केल्यास तात्काळ मृत्यू येतो.  तर अत्यल्प मात्रेत सेवन केल्यास शरीरात संचित होऊन विषलक्षणे निर्माण करते.

विषाचे स्वरूप- Form of poison :

i)Physical state :

          The poison in gaseous state in more